Saat berinvestasi saham, sering terdengar dari penasihat bahwa “saham ini memiliki PER yang relatif rendah” atau “PER terlalu tinggi, harus hati-hati”, tapi sebenarnya apa yang dimaksud dengan PER? Mengapa indikator ini begitu penting? Sebenarnya, secara sederhana, PER adalah alat ukur untuk menilai apakah saham murah atau mahal.
Dimulai dari EPS: Memahami Inti PER
PER (Price-to-Earning Ratio atau PER) menunjukkan berapa tahun waktu yang dibutuhkan agar investasi pokok kembali. Ini juga dikenal sebagai rasio harga terhadap laba, dan merupakan alat paling umum untuk menilai valuasi perusahaan.
Sebagai contoh, jika TSMC memiliki PER 13, itu berarti berdasarkan kecepatan laba saat ini, investor perlu menunggu 13 tahun untuk kembali modalnya. Dari sudut pandang lain, jika laba per saham (EPS) adalah 39,2元 dan harga saham adalah 520元, itu berarti dengan 520元 membeli hak untuk mendapatkan laba 39,2元 setiap tahun—apakah itu menguntungkan? PER akan memberi jawaban cepat.
Rumus PER dan Dua Cara Perhitungannya
Ada dua cara paling umum untuk menghitung PER:
Metode 1: Harga saham ÷ EPS
Ini adalah cara paling langsung. Misalnya, TSMC dengan harga saham 520元 dan EPS 39,2元, maka PER = 520 ÷ 39,2 = 13,3.
Metode 2: Nilai pasar perusahaan ÷ Laba bersih yang dialokasikan ke pemegang saham biasa
Kedua metode sebenarnya sama, hanya dari sudut pandang berbeda—satu dari saham, satu dari keseluruhan perusahaan. Dalam praktik, kita biasanya pakai metode pertama.
Tiga Jenis PER: Mana yang Harus Digunakan?
Berdasarkan sifat EPS yang digunakan, PER dibagi menjadi dua kategori utama: PER historis dan PER perkiraan.
PER statis (masa lalu)
Rumus: Harga saham ÷ EPS tahun lalu
Menggunakan laba tahun penuh dari tahun sebelumnya, data ini paling stabil tapi juga tertinggal. Contohnya, EPS TSMC tahun 2022 = 39,2元 (dihitung dari Q1+Q2+Q3+Q4 = 7.82+9.14+10.83+11.41). Selama laporan tahunan belum keluar, EPS ini tetap sama.
PER rolling TTM (terbaru 12 bulan)
Rumus: Harga saham ÷ Jumlah EPS 4 kuartal terakhir
TTM berarti “Trailing Twelve Months” (12 bulan terakhir). Ini lebih cepat mencerminkan laba terbaru perusahaan. Misalnya, EPS Q1 2023 = 5, jadi total 4 kuartal terakhir = 9.14+10.83+11.41+5 = 36,38. Maka PER TTM = 520 ÷ 36,38 ≈ 14,3. Metode ini mengatasi keterlambatan PER statis.
PER dinamis (masa depan)
Rumus: Harga saham ÷ EPS perkiraan masa depan
Menggunakan EPS yang diperkirakan analis atau lembaga, yang tampaknya mencerminkan prospek masa depan. Tapi, karena prediksi berbeda-beda dan perusahaan bisa overestimasi atau underestimasi, angka ini kurang dapat diandalkan sebagai acuan pasti.
Berapa PER yang Wajar? Dua Sudut Pandang Penilaian
Ketika melihat angka PER, bagaimana menilai apakah saham murah atau mahal? Kuncinya adalah membandingkan dengan objek lain.
Perbandingan antar industri
PER berbeda jauh antar industri. Berdasarkan data Bursa Taiwan, PER industri otomotif bisa mencapai 98, sedangkan industri pelayaran hanya 1,8. Kedua angka ini tidak bisa dibandingkan langsung. Jadi, harus bandingkan perusahaan dalam industri yang sama.
Contohnya, TSMC dengan PER 13, dibandingkan UMC dengan PER 8 dan Powertech PER 47, menunjukkan bahwa PER TSMC berada di tengah-tengah, tidak terlalu tinggi. Ini adalah cara perbandingan yang masuk akal.
Perbandingan historis
Bandingkan PER saat ini dengan PER masa lalu perusahaan tersebut. Jika PER saat ini 13 dan lebih rendah dari 90% PER 5 tahun terakhir, itu menandakan valuasi relatif murah dan mungkin waktu yang tepat untuk membeli.
Tiga Keterbatasan PER: Sebelum Menggunakannya, Harus Tahu
Meskipun berguna, PER bukanlah alat yang sempurna dan memiliki tiga batasan utama.
Mengabaikan faktor utang
Nilai perusahaan = Nilai ekuitas + Utang. PER hanya melihat ekuitas, mengabaikan utang. Dua perusahaan dengan PER sama bisa memiliki risiko berbeda jika satu berutang lebih banyak. Saat ekonomi melambat, perusahaan berutang tinggi lebih berisiko. Jadi, PER harus dipadukan dengan struktur aset dan utang.
Sulit menentukan batas atas dan bawah secara pasti
PER tinggi bisa karena perusahaan sedang mengalami kesulitan jangka pendek tapi prospek jangka panjang cerah; bisa juga karena kenaikan harga saham sementara; atau karena industri baru yang sedang berkembang dan sudah dihargai tinggi. Setiap situasi berbeda, jadi tidak bisa langsung menilai PER tinggi sebagai tanda buruk.
Tidak berlaku untuk perusahaan baru dan perusahaan yang rugi
Perusahaan startup dan perusahaan biotek yang belum menghasilkan laba EPS = 0, sehingga PER tidak bisa dihitung. Dalam kasus ini, harus pakai rasio lain seperti PB (Price-to-Book) atau PS (Price-to-Sales).
Tiga Alat Penilaian: PE, PB, PS, dan Perbedaannya
Indikator
Nama dalam Bahasa Indonesia
Rumus
Cara Penilaian
Target Investasi
PE
PER (Harga terhadap laba)
Harga saham ÷ EPS atau Nilai pasar ÷ Laba bersih
Semakin tinggi PER, semakin mahal
Perusahaan publik yang stabil laba
PB
Rasio harga terhadap nilai buku
Harga saham ÷ Nilai buku per saham atau Nilai pasar ÷ Ekuitas
PB<1 relatif murah; PB>1 relatif mahal
Industri siklikal
PS
Rasio harga terhadap pendapatan
Harga saham ÷ Pendapatan per saham atau Nilai pasar ÷ Pendapatan operasional
Semakin tinggi PS, semakin mahal
Perusahaan startup yang belum profit
Grafik PER: Visualisasi untuk Menilai Harga Saham
Ingin cepat menilai apakah saham overvalued atau undervalued? Grafik PER adalah alat yang bagus. Biasanya digambarkan 5-6 garis di atas grafik harga saham, masing-masing mewakili PER tertentu:
Logika perhitungan: Harga saham = EPS × PER
Garis atas dihitung dari PER tertinggi historis, garis bawah dari PER terendah historis. Posisi harga saham yang lebih rendah dari garis atas dan mendekati garis bawah menunjukkan valuasi yang lebih murah.
Contohnya, jika harga saham TSMC berada di antara PER 13 dan PER 14,8, itu termasuk area undervalued relatif, biasanya peluang beli. Tapi, ingat, PER rendah tidak menjamin harga akan naik, banyak faktor lain yang mempengaruhi pasar.
Menggunakan Rumus PER untuk Memilih dan Membuat Posisi
Setelah memahami cara menghitung dan menggunakan PER, investor bisa mengembangkan strategi pemilihan saham sendiri. Intinya: Cari saham yang relatif undervalued dibandingkan rata-rata industri atau level historisnya.
Halaman ini mungkin berisi konten pihak ketiga, yang disediakan untuk tujuan informasi saja (bukan pernyataan/jaminan) dan tidak boleh dianggap sebagai dukungan terhadap pandangannya oleh Gate, atau sebagai nasihat keuangan atau profesional. Lihat Penafian untuk detailnya.
Senjata rahasia penilaian saham: Bagaimana cara menggunakan rumus Price-to-Earnings (P/E) secara efektif?
Saat berinvestasi saham, sering terdengar dari penasihat bahwa “saham ini memiliki PER yang relatif rendah” atau “PER terlalu tinggi, harus hati-hati”, tapi sebenarnya apa yang dimaksud dengan PER? Mengapa indikator ini begitu penting? Sebenarnya, secara sederhana, PER adalah alat ukur untuk menilai apakah saham murah atau mahal.
Dimulai dari EPS: Memahami Inti PER
PER (Price-to-Earning Ratio atau PER) menunjukkan berapa tahun waktu yang dibutuhkan agar investasi pokok kembali. Ini juga dikenal sebagai rasio harga terhadap laba, dan merupakan alat paling umum untuk menilai valuasi perusahaan.
Sebagai contoh, jika TSMC memiliki PER 13, itu berarti berdasarkan kecepatan laba saat ini, investor perlu menunggu 13 tahun untuk kembali modalnya. Dari sudut pandang lain, jika laba per saham (EPS) adalah 39,2元 dan harga saham adalah 520元, itu berarti dengan 520元 membeli hak untuk mendapatkan laba 39,2元 setiap tahun—apakah itu menguntungkan? PER akan memberi jawaban cepat.
Rumus PER dan Dua Cara Perhitungannya
Ada dua cara paling umum untuk menghitung PER:
Metode 1: Harga saham ÷ EPS
Ini adalah cara paling langsung. Misalnya, TSMC dengan harga saham 520元 dan EPS 39,2元, maka PER = 520 ÷ 39,2 = 13,3.
Metode 2: Nilai pasar perusahaan ÷ Laba bersih yang dialokasikan ke pemegang saham biasa
Kedua metode sebenarnya sama, hanya dari sudut pandang berbeda—satu dari saham, satu dari keseluruhan perusahaan. Dalam praktik, kita biasanya pakai metode pertama.
Tiga Jenis PER: Mana yang Harus Digunakan?
Berdasarkan sifat EPS yang digunakan, PER dibagi menjadi dua kategori utama: PER historis dan PER perkiraan.
PER statis (masa lalu)
Rumus: Harga saham ÷ EPS tahun lalu
Menggunakan laba tahun penuh dari tahun sebelumnya, data ini paling stabil tapi juga tertinggal. Contohnya, EPS TSMC tahun 2022 = 39,2元 (dihitung dari Q1+Q2+Q3+Q4 = 7.82+9.14+10.83+11.41). Selama laporan tahunan belum keluar, EPS ini tetap sama.
PER rolling TTM (terbaru 12 bulan)
Rumus: Harga saham ÷ Jumlah EPS 4 kuartal terakhir
TTM berarti “Trailing Twelve Months” (12 bulan terakhir). Ini lebih cepat mencerminkan laba terbaru perusahaan. Misalnya, EPS Q1 2023 = 5, jadi total 4 kuartal terakhir = 9.14+10.83+11.41+5 = 36,38. Maka PER TTM = 520 ÷ 36,38 ≈ 14,3. Metode ini mengatasi keterlambatan PER statis.
PER dinamis (masa depan)
Rumus: Harga saham ÷ EPS perkiraan masa depan
Menggunakan EPS yang diperkirakan analis atau lembaga, yang tampaknya mencerminkan prospek masa depan. Tapi, karena prediksi berbeda-beda dan perusahaan bisa overestimasi atau underestimasi, angka ini kurang dapat diandalkan sebagai acuan pasti.
Berapa PER yang Wajar? Dua Sudut Pandang Penilaian
Ketika melihat angka PER, bagaimana menilai apakah saham murah atau mahal? Kuncinya adalah membandingkan dengan objek lain.
Perbandingan antar industri
PER berbeda jauh antar industri. Berdasarkan data Bursa Taiwan, PER industri otomotif bisa mencapai 98, sedangkan industri pelayaran hanya 1,8. Kedua angka ini tidak bisa dibandingkan langsung. Jadi, harus bandingkan perusahaan dalam industri yang sama.
Contohnya, TSMC dengan PER 13, dibandingkan UMC dengan PER 8 dan Powertech PER 47, menunjukkan bahwa PER TSMC berada di tengah-tengah, tidak terlalu tinggi. Ini adalah cara perbandingan yang masuk akal.
Perbandingan historis
Bandingkan PER saat ini dengan PER masa lalu perusahaan tersebut. Jika PER saat ini 13 dan lebih rendah dari 90% PER 5 tahun terakhir, itu menandakan valuasi relatif murah dan mungkin waktu yang tepat untuk membeli.
Tiga Keterbatasan PER: Sebelum Menggunakannya, Harus Tahu
Meskipun berguna, PER bukanlah alat yang sempurna dan memiliki tiga batasan utama.
Mengabaikan faktor utang
Nilai perusahaan = Nilai ekuitas + Utang. PER hanya melihat ekuitas, mengabaikan utang. Dua perusahaan dengan PER sama bisa memiliki risiko berbeda jika satu berutang lebih banyak. Saat ekonomi melambat, perusahaan berutang tinggi lebih berisiko. Jadi, PER harus dipadukan dengan struktur aset dan utang.
Sulit menentukan batas atas dan bawah secara pasti
PER tinggi bisa karena perusahaan sedang mengalami kesulitan jangka pendek tapi prospek jangka panjang cerah; bisa juga karena kenaikan harga saham sementara; atau karena industri baru yang sedang berkembang dan sudah dihargai tinggi. Setiap situasi berbeda, jadi tidak bisa langsung menilai PER tinggi sebagai tanda buruk.
Tidak berlaku untuk perusahaan baru dan perusahaan yang rugi
Perusahaan startup dan perusahaan biotek yang belum menghasilkan laba EPS = 0, sehingga PER tidak bisa dihitung. Dalam kasus ini, harus pakai rasio lain seperti PB (Price-to-Book) atau PS (Price-to-Sales).
Tiga Alat Penilaian: PE, PB, PS, dan Perbedaannya
Grafik PER: Visualisasi untuk Menilai Harga Saham
Ingin cepat menilai apakah saham overvalued atau undervalued? Grafik PER adalah alat yang bagus. Biasanya digambarkan 5-6 garis di atas grafik harga saham, masing-masing mewakili PER tertentu:
Logika perhitungan: Harga saham = EPS × PER
Garis atas dihitung dari PER tertinggi historis, garis bawah dari PER terendah historis. Posisi harga saham yang lebih rendah dari garis atas dan mendekati garis bawah menunjukkan valuasi yang lebih murah.
Contohnya, jika harga saham TSMC berada di antara PER 13 dan PER 14,8, itu termasuk area undervalued relatif, biasanya peluang beli. Tapi, ingat, PER rendah tidak menjamin harga akan naik, banyak faktor lain yang mempengaruhi pasar.
Menggunakan Rumus PER untuk Memilih dan Membuat Posisi
Setelah memahami cara menghitung dan menggunakan PER, investor bisa mengembangkan strategi pemilihan saham sendiri. Intinya: Cari saham yang relatif undervalued dibandingkan rata-rata industri atau level historisnya.
Meskipun saham PER rendah terlihat murah, belum tentu akan naik di masa depan. Sebaliknya, saham PER tinggi juga belum tentu akan turun—banyak saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham saham