Phán đoán đáng kinh ngạc của Vitalik! Càng thông minh càng nguy hiểm, quy tắc ngu ngốc mới có thể cứu người thông minh.

Nhà sáng lập Ethereum Vitalik Buterin đã chỉ ra trong bài viết mới nhất của mình “Galaxy Brain Resistance” rằng những người thông minh hơn thì càng dễ rơi vào bẫy tư duy, biện minh cho những hành vi vô đạo đức bằng IQ cao. Ông đề xuất trở về với các tiêu chuẩn đạo đức đơn giản, chống lại sự tự lừa dối kiểu Galaxy Brain. Galaxy Brain bắt nguồn từ meme trên mạng, được sử dụng để ca ngợi những ý tưởng tuyệt vời, sau đó trở thành sự châm biếm cho hành vi “suy nghĩ quá nhiều”.

Cạm bẫy của bộ não vũ trụ: Sự tự lừa dối của người thông minh

Galaxy Brain trong tiếng Trung được dịch là “银河大脑”, nhưng thực chất nó xuất phát từ một meme trên mạng, giống như hình ảnh nhiều cái đầu phát sáng chồng lên nhau. Ban đầu, nó rõ ràng mang nghĩa tích cực, được dùng để khen ngợi ý tưởng của người khác rất tuyệt vời, tức là thông minh. Nhưng sau đó, với việc sử dụng tràn lan, nó dần trở thành một dạng mỉa mai, có nghĩa đại khái là “nghĩ quá nhiều, logic đi xa quá.”

Vitalik đề cập đến “bộ não thiên hà” ở đây, chỉ những hành vi như “sử dụng trí thông minh cao để thực hiện các bài tập tư duy, biến những điều vô lý thành những lý lẽ lớn”. Chẳng hạn: rõ ràng là cắt giảm nhân sự để tiết kiệm chi phí, nhưng lại nhất quyết nói rằng đó là “đưa ra nguồn nhân lực chất lượng cao cho xã hội”; rõ ràng là phát hành tiền ảo để thu lợi, nhưng lại tuyên bố đang “trao quyền cho nền kinh tế toàn cầu thông qua quản trị phi tập trung”. Tất cả những điều này đều có thể được coi là tư duy kiểu “bộ não thiên hà”.

Khái niệm về Resistance (kháng tính) rất dễ bị hiểu sai, có thể được so sánh bằng một cách nói thông dụng là “khả năng không bị dẫn dắt” hoặc “khả năng không bị lừa dối”. Do đó, Galaxy Brain Resistance nên được hiểu là Resistance to becoming Galaxy Brain, tức là: “khả năng chống lại (biến thành) não Galaxy (nói nhảm)”. Hoặc chính xác hơn, nó được dùng để mô tả mức độ khó khăn trong việc một phong cách tư duy hoặc lập luận nào đó bị lạm dụng để “chứng minh bất kỳ kết luận nào bạn muốn”.

Khái niệm “kháng cự” này có thể nhắm đến một “lý thuyết” nào đó. Lý thuyết có sức kháng cự thấp (Low Resistance): chỉ cần một chút phân tích, nó có thể biến thành logic “não Galaxy” hết sức vô lý. Lý thuyết có sức kháng cự cao (High Resistance): dù bạn phân tích như thế nào, nó vẫn giữ nguyên, rất khó để biến thành logic vô lý. Ví dụ, Vitalik nói rằng, luật pháp xã hội lý tưởng của ông nên có một đường biên đỏ: chỉ khi nào có thể giải thích rõ ràng một hành vi nào đó gây hại hoặc rủi ro cho những nạn nhân cụ thể, thì mới có thể cấm nó. Tiêu chuẩn này có sức kháng cự rất cao, vì nó không chấp nhận những lý do mơ hồ hoặc vô hạn như “tôi chủ quan không thích” hay “gây tổn hại đến phong hóa”.

Nguy hiểm của chủ nghĩa lâu dài: lý do vô hạn kéo dài thời gian

Vitalik đã đưa ra nhiều ví dụ trong bài viết, thậm chí lấy những lý thuyết mà chúng ta thường nghe làm ví dụ, chẳng hạn như “chủ nghĩa dài hạn” và “chủ nghĩa tất yếu”. “Chủ nghĩa dài hạn” rất khó để chống lại sự xâm nhập của tư duy kiểu bộ não thiên hà, bởi vì sức kháng của nó cực kỳ thấp, gần như là một “tấm séc trắng”. Bởi vì “tương lai” quá xa xôi và quá mơ hồ.

Cách nói có độ kháng cao: “Cái cây này sẽ cao thêm 5 mét sau 10 năm.” Điều này có thể được kiểm chứng, không dễ để nói bừa. Cách tiếp cận “chủ nghĩa dài hạn” có độ kháng thấp: “Mặc dù bây giờ tôi phải làm một việc cực kỳ vô đạo đức (chẳng hạn như loại bỏ một bộ phận người, hoặc phát động chiến tranh), nhưng điều này là để 500 năm sau, con người có thể sống trong một cuộc sống như lý tưởng. Qua tính toán của tôi, tổng hạnh phúc trong tương lai là vô hạn, vì vậy những hy sinh hiện tại là không đáng kể.”

Bạn xem, chỉ cần bạn kéo dài thời gian đủ lâu, bạn có thể biện minh cho bất kỳ hành vi xấu nào trong hiện tại. Như Vitalik đã nói: “Nếu lập luận của bạn có thể chứng minh bất kỳ điều gì là hợp pháp, thì lập luận của bạn không chứng minh được điều gì cả.” Tuy nhiên, Vitalik cũng thừa nhận rằng “thời gian dài là rất quan trọng”, ông chỉ trích việc “sử dụng lợi ích trong tương lai quá mơ hồ, không thể xác minh, để che đậy những tổn hại rõ ràng trong hiện tại.”

Trong lĩnh vực tiền điện tử, ngôn ngữ chủ nghĩa dài hạn này cực kỳ phổ biến. Nhiều dự án khi bị nghi ngờ về mô hình kinh tế token không hợp lý, đội ngũ bán tháo số lượng lớn, sẽ biện minh rằng “chúng tôi đang chuẩn bị cho tầm nhìn 10 năm sau”. Khi nhà đầu tư bị lỗ 90%, các dự án nói “đây là giai đoạn rửa tiền không thể tránh khỏi của thị trường gấu, những người nắm giữ lâu dài cuối cùng sẽ nhận được phần thưởng”. Những lời nói này tận dụng tính không thể xác minh của “dài hạn”, khiến cho những người chỉ trích khó có thể phản bác.

Chủ nghĩa tất yếu: Nghệ thuật trốn trách nhiệm hoàn hảo nhất

Một vùng thảm họa khác là “chủ nghĩa tất yếu” (Inevitabilism). Đây cũng là một trong những chiêu thức tự vệ được yêu thích nhất ở Thung lũng Silicon và trong giới công nghệ. Cách nói là như sau: “AI thay thế công việc của con người là điều tất yếu trong lịch sử, ngay cả khi tôi không làm, người khác cũng sẽ làm. Vì vậy, tôi hiện đang phát triển AI một cách quyết liệt không phải để kiếm tiền, mà là để tuân theo xu hướng lịch sử.”

Kháng tính thấp ở đâu? Nó hoàn toàn làm tiêu tan cảm giác trách nhiệm của con người. Một khi đã “tất yếu”, thì tôi không cần phải chịu trách nhiệm cho những thiệt hại mà tôi gây ra. Đây cũng là một dạng điển hình của bộ não thiên hà: biến “Tôi muốn kiếm tiền / Tôi muốn nắm quyền” thành những tham vọng cá nhân, được đóng gói thành “Tôi đang thực hiện nhiệm vụ của lịch sử.”

Trong lĩnh vực Web3, ngôn ngữ chủ nghĩa tất yếu cũng tràn lan. “Cách mạng blockchain là điều không thể tránh khỏi, hệ thống tập trung chắc chắn sẽ sụp đổ” - lập luận này cung cấp cái cớ cho nhiều hành vi cực đoan. Phát hành token có lạm phát cao? Không sao, vì sự sụp đổ của fiat là điều không thể tránh khỏi. Bỏ qua kiểm toán an ninh để ra mắt nhanh? Không sao, vì move fast and break things là con đường không thể tránh khỏi của sự đổi mới. Những biện hộ này đều lợi dụng tính không thể bác bỏ của “sự tất yếu”.

Hai đặc điểm chính của lý thuyết kháng lực thấp

Thời gian kéo dài: Đưa tiêu chuẩn đánh giá đến một tương lai xa xăm, khiến hành động hiện tại không thể được xác minh.

Giải phóng trách nhiệm: Biến lựa chọn cá nhân thành sự tất yếu lịch sử, trốn tránh trách nhiệm đạo đức

Quy tắc kháng cao: Trở về với đạo đức sắt thép của cấp mẫu giáo

Đối mặt với những “cạm bẫy của những người thông minh”, Vitalik đưa ra một liều thuốc giải độc thật bất ngờ và đơn giản, thậm chí có phần “ngốc nghếch”. Ông cho rằng, những người càng thông minh thì càng cần những quy tắc có khả năng chống chịu cao để kiềm chế bản thân, ngăn không cho mình bị lạc lối trong những trò trí tuệ. Đầu tiên, kiên định với “đạo đức nghĩa vụ” (Deontological Ethics), tức là những quy tắc đạo đức ở cấp độ mẫu giáo.

Đừng đi tính toán những “bài toán phức tạp vì tương lai của nhân loại” nữa, hãy quay trở lại nguyên tắc cứng nhắc nhất: đừng đánh cắp, đừng giết người vô tội, đừng lừa đảo, tôn trọng tự do của người khác. Những quy tắc này có tính chống chịu cực kỳ cao, vì chúng là đen trắng, không thể thương lượng. Khi bạn cố gắng giải thích tại sao bạn lại sử dụng quỹ của người dùng bằng những lý thuyết lớn lao của “chủ nghĩa dài hạn”, quy tắc cứng nhắc “đừng đánh cắp” sẽ trực tiếp tát vào mặt bạn: đã đánh cắp thì chính là đánh cắp, đừng nói gì về cuộc cách mạng tài chính vĩ đại.

Đề xuất quay lại các quy tắc đơn giản này được gọi là đạo đức luận nghĩa vụ (Deontological Ethics) trong triết học. Khác với chủ nghĩa vị lợi (tối đa hóa hạnh phúc tổng thể), đạo đức luận nhấn mạnh rằng một số hành động bản thân chúng đã đúng hay sai, không phụ thuộc vào hậu quả. Không được giết người thì không được giết người, không thể biện minh cho việc “giết một người để cứu một trăm người”. Tính tuyệt đối này khiến cho đạo đức luận có khả năng chống lại Galaxy Brain rất cao.

Đạo luật đạo đức kháng cự cao

Đừng ăn cắp: Dù lý do có cao cả đến đâu, việc chiếm đoạt tài chính cũng là ăn cắp.

Đừng giết người vô tội: Không thể biện minh cho tổn thương hiện tại bằng “lợi ích lâu dài”.

Đừng lừa đảo: Dù bao bì có đẹp đến đâu, quảng cáo giả mạo vẫn là lừa đảo.

Tôn trọng tự do của người khác: Không thể vì “xu hướng tất yếu” mà ép buộc người khác chấp nhận lựa chọn của bạn

Ảnh hưởng của môi trường vật lý: Đừng sống ở khu vực vịnh San Francisco

Thứ hai, nắm giữ “vị trí” đúng, thậm chí bao gồm cả vị trí vật lý. Có câu nói rằng mông quyết định não. Nếu bạn mỗi ngày đều lăn lóc trong căn phòng vang vọng ở khu vực Vịnh San Francisco, xung quanh toàn là những người theo chủ nghĩa tăng tốc AI, bạn rất khó để giữ được sự tỉnh táo. Vitalik thậm chí đưa ra một gợi ý có tính chất kháng cự cao ở mức vật lý: không nên sống ở khu vực Vịnh San Francisco.

Đề xuất này có vẻ như một trò đùa, nhưng thực sự rất sâu sắc. Khi bạn bị bao quanh bởi những quan điểm đồng nhất, suy nghĩ của bạn sẽ vô thức hướng về phía nhóm. Vùng Vịnh San Francisco, với tư cách là trung tâm đổi mới công nghệ toàn cầu, đã tập hợp một lượng lớn các doanh nhân và nhà đầu tư trong lĩnh vực AI, tiền điện tử và công nghệ sinh học. Những người này thường có niềm tin công nghệ cực kỳ lạc quan, cho rằng công nghệ có thể giải quyết mọi vấn đề, và hành động nhanh chóng quan trọng hơn việc đánh giá cẩn thận. Trong môi trường này, những tiếng nói hoài nghi sẽ được coi là “không hiểu đổi mới” hoặc “bảo thủ lạc hậu”.

Cơ chế mà vị trí vật lý ảnh hưởng đến nhận thức đã được tâm lý học xã hội chứng minh. Khi tất cả những người bạn tiếp xúc hàng ngày đều đang làm một việc gì đó, nói một điều gì đó, bạn sẽ nghĩ rằng đó là “bình thường” “đúng đắn”. Văn hóa bong bóng ở Silicon Valley, văn hóa tham lam ở Phố Wall, văn hóa tháp ngà trong giới học thuật, đều là biểu hiện của tư duy tập thể này. Vitalik đề xuất việc phân tách vật lý, thực chất là một phương tiện để đa dạng hóa nhận thức: rời khỏi phòng vang âm, tiếp xúc với những người có bối cảnh và giá trị khác nhau, giữ cho tư duy độc lập.

Từ góc độ thực hành Web3, nhiều người sáng lập dự án thành công thực sự đã chọn rời xa Silicon Valley. Vitalik đã đi lại khắp nơi trên thế giới trong nhiều năm, thay vì cố định tại một trung tâm công nghệ nào. Sự linh hoạt này giúp ông tiếp xúc với các nền văn hóa và quan điểm khác nhau, tránh rơi vào bẫy tư duy của một nhóm duy nhất.

Ví dụ về não siêu việt trong圈加密

Lĩnh vực tiền mã hóa tràn ngập những biện hộ kiểu “bộ não ngân hà”. Sam Bankman-Fried của FTX đã biện hộ cho hành vi rủi ro cao của mình bằng “chủ nghĩa vị tha hiệu quả”, tuyên bố rằng việc chiếm dụng quỹ của người dùng để giao dịch đòn bẩy cao là để kiếm nhiều tiền hơn để quyên góp cho các hoạt động từ thiện. Do Kwon của Terra/LUNA đã biện hộ cho mô hình kinh tế không bền vững của mình bằng “stablecoin thuật toán là đổi mới tài chính”. Tất cả đều là những trường hợp điển hình của việc sử dụng lý thuyết phức tạp để che đậy những hành vi sai trái đơn giản.

Bài viết của Vitalik về cơ bản là cảnh báo những người tinh anh cực kỳ thông minh: đừng vì bạn có chỉ số IQ cao mà nghĩ rằng bạn có thể vượt qua những ranh giới đạo đức đơn giản. Những lý thuyết “bộ não thiên hà” nghe có vẻ có thể giải thích mọi thứ, thường là những cái cớ nguy hiểm nhất. Ngược lại, những quy tắc “chống chịu cao” nghe có vẻ cứng nhắc, giáo điều mới thực sự là hàng rào cuối cùng ngăn chặn chúng ta tự lừa dối bản thân.

Đối với những người làm việc và nhà đầu tư trong lĩnh vực tiền điện tử, bài viết này cung cấp một khung nhận thức quan trọng. Khi bạn nghe một dự án nào đó giải thích hành vi không bình thường của mình bằng lý thuyết phức tạp, hãy tự hỏi: Đây có phải là sự đổi mới thực sự, hay chỉ là sự tự lừa dối theo kiểu “não vũ trụ”? Khi bạn cố gắng tìm lý do cho hành vi đầu cơ của mình, hãy trở về với quy tắc đơn giản nhất: Điều này có thực sự phù hợp với ranh giới đạo đức không?